«جواد قارایی» مستند ساز، ایرانگرد و فعال محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار سینماپرس اظهار داشت: در خصوص محیط زیست و طبیعت و ارزش آن، نمی‌خواهم بگویم که مستند کمی ساخته شده است، زیرا به هر حال در ایران تعداد قابل توجهی مستند تولید شده است. اما در بسیاری از حوزه‌ها و نه همه کیفیت فدای کمیت شده است؛ یعنی اینکه تلاش شده هزاران برنامه تولید شود، اما تعداد آثار فاخر و تأثیرگذار بسیار کم است. به نظر من، در حوزه برنامه‌های تأثیرگذار و فاخر درباره ایران، کمبود داریم.

وی افزود: اگر ابتدا روی کیفیت تمرکز کنیم و سپس برنامه‌های با کیفیت و قابل توجه به تعداد تولید کنیم، نتیجه بسیار مؤثر خواهد بود. هدف من این است که هم کیفیت بالا و هم کمیت مناسب رعایت شود، زیرا ایران دارای جمعیت حدود ۹۰ میلیون نفر، اقلیم بسیار متنوع و فرهنگ‌ها و اقوام گوناگون است. در حوزه محیط زیست، به شدت نیاز به آموزش و آگاهی‌رسانی هم برای مسئولین و هم برای مردم محلی، روستاها، شهرستان‌ها، شهرها و کلان‌شهرها وجود دارد. در حال حاضر، نه کمیت برنامه‌ها مطلوب است و نه کیفیت آن‌ها.

کارگردان مستند ایرانگرد دلیل کیفیت پایین غالب مستندهای محیط زیستی و بوم شناسی را این چنین بیان کرد: علت کیفیت پایین، چند عامل است؛ نخست برخی از مستندسازان، عشق و انگیزه دارند اما تخصص کافی ندارند. دوم برخی دیگر تخصص دارند اما انگیزه و عشق لازم را ندارند. سوم برخی از مستندسازان هم عشق و هم تخصص دارند، اما با محدودیت بودجه و زمان مواجه هستند.

برای مثال، برخی مدیران در پلتفرم‌ها یا سازمان صدا و سیما اعتقاد دارند که برنامه باید در ماه آینده پخش شود و هرطور شده به نتیجه برسد. این فشار زمانی باعث می‌شود مستندساز متخصص و متعهد، در زمان محدود مجبور به تولید شود، در حالی که مستندسازی نیازمند زمان طولانی برای پیش‌تولید، دکوپاژ، استوری‌برد و تولید است. حتی اگر زمان داده شود، بدون بودجه کافی، امکان تولید مناسب وجود ندارد.

قارایی با بیان این مطلب که متأسفانه در ایران، به مستند بها داده نمی‌شود؛ تصریح نمود: حقیقت این است که مستند، پایه سینما، سریال، تلویزیون و رسانه است. کسی که مستندساز خوبی باشد، می‌تواند فیلم‌ساز و سریال‌ساز خوبی هم باشد، اما کسی که فیلم‌ساز یا سریال‌ساز قوی باشد، حتماً مستندساز خوبی نخواهد بود. بنابراین، هنوز مستند در میان بسیاری از مدیران و نه همه به طور کامل شناخته نشده و ارزش آن درک نشده است. در حالی که مستند، در حقیقت، فرآیند تکامل انسان‌ها را نشان می‌دهد و انسان بر روی این کره زمین برای تکامل آمده است. مستند نقش بسیار مؤثری در تکامل انسان‌ها دارد.

او ادامه داد: جهان پیرامون ما در حوزه‌های مختلفی مانند تمدن، جغرافیا، سیاست، تاریخ و اقتصاد، باعث تکامل انسان‌ها و پیشرفت آنان می‌شود و پیشرفت هر فرد، به نوبه خود، منجر به پیشرفت کشور می‌گردد. اما به نظر من، در این بخش هنوز میان مردم و مسئولین سردرگمی وجود دارد. قصد ندارم تمام تقصیر را بر گردن مسئولین بیندازم، اما احساس می‌کنم که سیاست‌ها و تصمیمات مسئولین باعث شده تا ذائقه مخاطب عمدتاً به سمت سریال، سینما و فیلم‌های سینمایی سوق پیدا کند، در حالی که مسئولین می‌توانند با تولید برنامه‌ها و فیلم‌های مستند جذاب، ذائقه مردم را به سمت آگاهی و تکامل هر روزه هدایت کنند.

قارایی با تاکید بر نقش هنرمندان شناخته شده در آثار مستند برای جذب مخاطب اظهار داشت: در این مسیر می‌توان از ابزارهای مختلف و چاشنی‌های جذاب استفاده کرد؛ برای مثال، حضور بازیگران مطرح، همان‌طور که در آمریکا و اروپا مشاهده می‌شود، می‌تواند اثرگذار باشد. نمونه‌های بارز آن، حضور هالیوودی‌هایی مثل مورگان فریمن، یا لئوناردو دیکاپریو به عنوان سازنده و مجری مستندها، و حتی باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا، در یک مستند است.

او ادامه داد: این نشان می‌دهد که نگاه‌ها باید تغییر کند و از هر خلاقیت و ابتکاری برای جذاب‌تر کردن برنامه‌های مستند و افزایش آگاهی مردم استفاده شود؛ چه در حوزه تاریخ، سیاست، ایران‌شناسی، تمدن، مسائل محیط زیستی، آب، کشاورزی و دیگر موضوعات مهم کشور.

این مستندساز همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا جامعه مستندسازان ما، نتوانسته‌اند بسیاری از بحران‌ها و چالش‌های کشور را پیش‌بینی کند و با نمایش آنها مخاطبان را به تفکر و ارایه راهکار وادارد؛ بیان کرد: پاسخ روشن است. محدودیت‌های پخش و موانع مختلف باعث شده است که مستندسازان نتوانند آثار خود را ارائه دهند. وقتی مستندسازی برنامه‌ای درباره بحران آب، برق یا محیط زیست تولید می‌کند و به دلایل مختلفی اجازه پخش آن داده نمی‌شود، اثرگذاری آن محدود می‌شود.

وی متذکر شد: خود من تجربه‌ای از ایرانگرد۲ دارم. در میان عشایر بختیاری، زنی به من یک تابلو فرش کوچک هدیه داد که مقبره کوروش بزرگ را نمایش می‌داد. او نه سیاسی بود و نه به دنبال توجه؛ صرفاً ایرانی و مفتخر بود. این اثر در سال ۱۳۹۴ ساخته شد، اما بعدها توسط یکی از مدیران میانی حذف شد.

قارایی تصریح کرد: چنین تصمیمات سلیقه‌ای مدیران میانی و پایین‌دست، ضربه بزرگی به تاریخ، تمدن و هویت ایران می‌زند، در حالی که مدیران بالاتر حتی متوجه این آسیب نمی‌شوند. اگر قانون به طور روشن اجرا شود و از نگاه سلیقه‌ای خارج شود، چنین مشکلاتی کمتر رخ خواهد داد.

«جواد قارایی» در پایان این گفت و گو خاطرنشان کرد: به نظر من، باید تصمیم‌گیری‌ها شفاف و روشن باشد و از سلیقه فردی مدیران فاصله گرفته شود تا آثار فرهنگی و مستند بتوانند بدون مانع و محدودیت به مخاطب برسند. این امر نه تنها به حفظ تاریخ و تمدن کشور کمک می‌کند، بلکه زمینه افزایش آگاهی و تکامل اجتماعی مردم را نیز فراهم می‌آورد.